Từ lâu, các nhà nghiên cứu văn hóa đã dày công tìm hiểu thân thế và sự nghiệp của bà tổ nghề gốm Chu Ðậu Bùi Thị Hý. Các công trình nghiên cứu dựa theo tài liệu của dòng họ Bùi như gia phả cổ và qua các văn bia chạm khắc trên chiếc mâm đồng, văn bia đá chùa làng, những di chỉ khảo cổ khi tìm thấy mộ bà vào năm 2009 cùng những câu chuyện kể, những giai thoại còn truyền lại. Ðặc biệt những cổ vật có bút tích của bà như chiếc bình gốm hoa lam cao 54 cm tại Bảo tàng Topkapi Saray Iotanbul tại Thổ Nhỹ Kỳ có khắc 13 chữ Hán "Thái Hòa Bát niên, Nam Sách Châu, tượng nhân Bùi Thị Hý bút" (tạm dịch: Năm Thái Hòa thứ 18 (1450), tại Châu Nam Sách, nghệ nhân Bùi Thị Hý viết, vẽ, tạo) cùng những hiện vật khác như con nghê bằng đất nung, chiếc đĩa còn sáng men và rất nhiều cổ vật gốm còn được lưu giữ ở bảo tàng trong nước và 46 bảo tàng lớn trên thế giới.
Bà Bùi Thị Hý (1420 - 1499), sinh ra ở làng Quang Tiền, xã Ðồng Quang, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương. Thời Lê sơ (đầu thế kỷ 15) gọi là Trang Quang Ánh, một làng nằm bên bờ sông, buôn bán tấp nập. Bà là cháu ngoại của cụ Bùi Quốc Hưng, một khai quốc công thần cùng thời với danh nhân Nguyễn Trãi. Từ nhỏ bà đã thông tuệ khác thường, say mê học tập, có trí nhớ nhanh, văn hay chữ tốt, tuy là phụ nữ nhưng bà có vóc dáng vạm vỡ và ham mê luyện võ. Bà có biệt tài viết chữ và vẽ rất đẹp. Một thời gian bà đã giả trai đi học và tham dự các kỳ thi. Nhưng đến kỳ thi lớn năm Nhâm Tuất (1442) bị phát hiện là con gái và bị loại khỏi trường thi. Trong văn bia sau này còn ghi rõ: "Cải nam ứng thí tam trường, chí đại bảo. Nhâm Tuất niên đại niên đại khoa kỷ luật quan trường trục". Trong tâm trạng buồn, học giỏi mà không được thi, bà giao du với sĩ tử ở nhiều nơi và một lần dùng thuyền lớn đi chơi hội đền Kiếp Bạc đã gặp ông Ðặng Sĩ là một "đại gia" sản xuất và buôn gốm ở làng Chu Ðậu. Sau đó, hai người kết duyên thành vợ chồng. Từ đó bà dốc tâm vào nghề gốm sứ, mang hết tài trí và năng khiếu hội họa của mình tạo ra những sản phẩm gốm sứ đạt tới tinh hoa, gốm Chu Ðậu nổi tiếng cả vùng. Ðến năm 1452 bà cùng chồng về Trang Quang Ánh giúp em trai là Bùi Khởi dựng lò gốm sứ. Sự nghiệp gốm sứ của bà ngày càng phát triển, tiếng tăm lan khắp mọi nơi. Ðúng lúc đó, tai họa ập xuống gia đình bà. Trong một chuyến mang hàng ra nước ngoài, ông Ðặng Sĩ chồng bà bị gió bão đánh chìm thuyền và chết. Bà đã thể hiện nỗi đau buồn ấy qua hình ảnh một cái đĩa hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng nghệ thuật Ô-xtrây-li-a. Trên đĩa vẽ hai con tàu gặp bão trên biển, những thủy thủ bị gió bão xô xuống biển rồi những con cá khổng lồ nhảy lên đớp nuốt đến ngang lưng. Lòng say mê nghề nghiệp đã giúp bà vượt qua nỗi đau để tiếp tục làm việc. Sau này, bà tái giá lấy ông Ðặng Phúc, một đại gia cũng ở làng Chu Ðậu. Bà trở thành chủ nhân có đầu óc sáng tạo vẽ kỹ thuật, mỹ thuật kỳ tài bậc nhất của gốm Chu Ðậu. Trong văn bia của ông Ðặng Phúc, người chồng thứ hai của bà soạn năm 1502 có đoạn viết: "Phu nhân kỳ tài đệ nhất chế đặc phẩm sành sứ Chu Trang".
Gốm Chu Ðậu cổ là hàng gốm mỹ nghệ cổ cao cấp đạt tới trình độ tinh hoa thể hiện tính mỹ thuật, kỹ thuật rất cao. Các sản phẩm gốm Chu Ðậu đã chứa đựng tâm hồn, phong cách của con người Việt Nam. Giá trị văn hóa đặc sắc nhất của gốm Chu Ðậu là vẻ đẹp về dáng, sáng về men, hoa văn trang trí tinh xảo. Nhiều sản phẩm còn thể hiện tinh thần từ bi, bác ái của đạo Phật, từ những hoa văn tòa sen, cánh sen, những con mắt linh vật có thể đọc được những ước nguyện của con người Việt Nam, những khối đất vô tri, vô giác mà như được thăng hoa thành những con người thật, cuộc sống thật, chan chứa yêu thương với ngôn ngữ riêng của người Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc. Chính vì vậy cách đây hơn nửa thế kỷ, gốm Chu Ðậu đã đến với nhiều nước trên thế giới.
Bà Bùi Thị Hý đã nhiều lần đích thân chỉ huy những con thuyền chở gốm Chu Ðậu đến nước ngoài. Chứng tích cho những lần vượt biển mang gốm Việt đi xứ người của đoàn thương nhân của bà là chiếc la bàn cổ đi biển bằng đá cẩm thạch trên có chữ "Châm bàn chu hải khứ, Bùi Thị Hý" (tạm dịch: Bàn kim chỉ đường đi cho thuyền biển của bà Bùi Thị Hý). Bà cũng là người thông thạo một số ngôn ngữ nước ngoài cho nên việc giao thương với nhiều nước cũng dễ dàng. Trong văn bia ông Ðặng Phúc viết: "Phu nhân Thị giả tráng nữ, vũ tài, thông văn nhật quốc, bắc quốc, tây phương, tam phiên vi chủ thương đoàn cập quốc ngoại hoán giao đặc phẩm" (tạm dịch: Bà là người có sức khỏe vạm vỡ, biết võ nghệ, hiểu tiếng nước ngoài đã đích thân chỉ huy những con thuyền lớn đến nhiều nước). Trong những chuyến xuất ngoại ấy, bà đã tìm hiểu nhu cầu của khách hàng và sáng tạo ra những mẫu mã phù hợp như: kiểu dáng bình gốm hình đàn tỳ bà là để xuất sang các nước Ả Rập, những bộ ấm chén tuyệt hảo để thưởng thức trà đạo dành cho các bậc quyền quý ở Nhật Bản...
Qua những bước thăng trầm, gốm Chu Ðậu ngày nay lại tỏa sáng. Tổng công ty Thương mại Hà Nội đã nắm bắt được thương hiệu lừng danh gốm Chu Ðậu và quyết định đầu tư phục hồi thương hiệu này. Từ đó đã ra đời Xí nghiệp gốm sứ Chu Ðậu (hiện là Công ty CP gốm Chu Ðậu) do ông Nguyễn Văn Lưu, quê Nam Sách (Hải Dương) làm giám đốc. Hàng triệu sản phẩm chất lượng cao, đa dạng mẫu mã, đậm nét truyền thống ra đời và xuất khẩu đến 15 nước trên thế giới. Ðể tưởng nhớ ngày mất của nữ nghệ nhân và là doanh nhân Bùi Thị Hý, vừa qua dòng họ Bùi, dòng họ Phí, Công ty cổ phần gốm Chu Ðậu và dân làng Quang Tiền đã long trọng tổ chức lễ tưởng nhớ Bà tổ nghề gốm Chu Ðậu Bùi Thị Hý đồng thời đón nhận Bằng vinh danh "Tổ nghề gốm Chu Ðậu" do Ban Chấp hành T.Ư Hiệp hội Làng nghề Việt Nam trao tặng.
(Nguồn NDĐT)