Theo ngọc phả cổ lục do Hàn Lâm viện đại học sĩ Nguyễn Bính phụng soạn đời Hồng Đức triều Lê (1572) thì đình Bảo Sài được xây dựng để thờ thành hoàng làng Trương Mỹ, vị danh tướng thời Hai Bà Trưng. Ông sinh ra và trưởng thành trên mảnh đất Bảo Sài thuộc Bình Lao trang khi xưa. Cha của Trương Mỹ là Trương Nghiệp, mẹ là Đào Thị Vĩ quê ở Ái Châu. Vợ chồng Trương Nghiệp là người đức độ, làm nghề thuốc, trị bệnh cứu người. Từ miền Ái Châu, cả hai đã tìm đến Bình Lao trang để làm ăn, sinh sống. Tại đây, họ sinh được người con trai đặt tên là Trương Mỹ. Mỹ Công lớn lên trí tuệ tinh anh, học đâu nhớ đấy. Đến năm 18 tuổi thì văn chương thấu suốt, võ nghệ tinh thông, ham đọc sách, thích bắn cung.
Lễ rước
Khi Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa vào năm 40 sau công nguyên, Trương Mỹ đã tập hợp bạn bè, dân binh, trai tráng trong Bình Lao trang và các vùng lân cận giết trâu, mổ bò làm lễ khao quân rồi tiến thẳng đến Hát Môn Giang ra mắt Trưng Vương. Vương thấy Mỹ Công tướng mạo đường hoàng, oai phong lẫm liệt lấy làm mừng và bảo: “Trời đã vì hoàng gia ta sinh bậc hiền tài để giúp nước”. Trưng Vương phong Trương Mỹ làm Đô Thống Nguyên Soái Đại tướng quân, sau đó chia binh làm 2 đạo tiến đánh quân Hán. Đại tướng quân Trương Mỹ chỉ huy binh thủy, lập đồn trại tại Bạch Đằng Giang. Khi Tô Định đại bại, Trưng Vương thu hồi 65 thành trì, phong Trương Mỹ làm Đông Giang Thống soái Đại tướng quân. Trương Mỹ lạy tạ nhưng xin về quê an hưởng thái bình. Khi ông mất, người dân Bình Lao làm biểu dâng vua. Trưng Vương vô cùng thương tiếc, truyền dân làng dựng ngôi miếu thờ ngay ở trang cư, xuân thu nhị kỳ cúng tế và phong “Thượng đẳng phúc thần” để muôn đời hưởng lộc cùng đất nước.
Ngôi miếu thờ đại vương Trương Mỹ được dựng trên nền nhà cũ, kiến trúc kiểu chữ đinh hướng ra hồ nước. Đến năm 1961, miếu vẫn còn, sau mới bị phá, đồ tế tự chuyển vào trong đình. Các triều đại đều có sắc phong, hiện đình còn giữ được 10 đạo sắc phong, sớm nhất là sắc phong thời vua Lê Cảnh Hưng. Đình Bảo Sài được xây dựng khi nào đến nay vẫn chưa xác định, chỉ biết rằng ngôi đình được người dân địa phương trùng tu, phục dựng nhiều lần. Đình còn tấm bia trùng tu ghi niên đại Cảnh Hưng thứ 6 (1745), cột đình ghi niên đại trùng tu thời vua Duy Tân triều Nguyễn (1912), phần móng hậu cung vẫn còn một số hàng gạch được nhận định có cách đây 500 năm. Đình quay hướng đông nam, kiến trúc chữ đinh gồm 5 gian, 2 chái. Hậu cung đình cấu tạo đơn giản theo kiểu bào trơn đóng bén. Chính giữa cung là nhang án lớn thờ bài vị đại vương Trương Mỹ, trên có chiếc mũ và đôi hia tượng trưng cho anh linh vị võ tướng.
Sau đình là đền, chùa Bảo Sài. Cách sắp xếp này có từ thời Lê Trung hưng theo kiểu tiền Thần, hậu Phật. Đền Bảo Sài còn có tên là Thanh Hư Động thờ Tiên Dung công chúa, con gái Vua Hùng thứ 18.
Lễ hội được tổ chức theo nghi thức hội làng truyền thống, gồm hai phần, phần lễ và phần hội. Trong lễ hội năm nay, phần lễ gồm các hoạt động dâng hương, rước kiệu... Tiếp đó, phần hội sôi động với hoạt động như giao lưu văn nghệ, thi đấu thể thao ... tạo không khí sôi động, náo nhiệt. Lễ hội diễn ra trong không khí trang trọng, an toàn, phát huy và bảo tồn được những nét đẹp văn hóa truyền thống của nhân dân các dân tộc trên địa bàn, để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng người dân và du khách thập phương.
Khu di tích Đình - Đền - Chùa Bảo Sài được công nhận là Di tích lịch sử- văn hóa cấp quốc gia vào năm 1993. Đình Bảo Sài là ngôi Đình cổ thờ Thống soái Đại tướng quân Trương Mỹ, một vị tướng tài của Hai Bà Trưng. Người có công lao to lớn trong công cuộc đánh đuổi giặc ngoại xâm buổi đầu dựng nước từ năm 38 đến năm 43 thế kỷ thứ nhất.
Đặc biệt, lễ rước vẫn được duy trì tổ chức 5 năm một lần. Thực hiện nghi lễ rước cần có sự tham gia của cả trăm người, đặc biệt đội rước kiệu phải là thanh niên trai tráng. Cứ đến ngày hội, dù đi làm ăn ở xa nhưng thanh niên trai tráng lại rủ nhau về.
P.V