Đồng chí Nguyễn Ngọc Nhuần, Phó Chủ tịch UBND huyện Thanh Miện phát biểu khai mạc
tại Hội nghị triển khai đề án phát triển du lịch cộng đồng ở Đảo Cò (Chi Lăng Nam) đến năm 2020. (Ảnh: BH)
Xã Chi Lăng Nam là một vùng ngập nước ven sông Hồng, có hệ sinh thái động, thực vật đa dạng, đặc biệt là có nhiều loài cò, vạc, chim quý trú ngụ quanh năm với số lượng lớn trong khu vực Đảo Cò nằm giữa hồ An Dương. Tiềm năng về đất đai, vị trí, cảnh quan môi trường của khu vực đủ điều kiện xây dựng thành một khu du lịch sinh thái của huyện Thanh Miện, của tỉnh Hải Dương và có khả năng đem lại những hiệu quả to lớn về kinh tế, xã hội. Xây dựng khu du lịch và bảo tồn sinh thái Đảo Cò sẽ góp phần đa dạng hoá các loại hình du lịch trong tỉnh Hải Dương, góp phần phát triển kinh tế, xã hội chung trên toàn khu vực phía Tây Nam tỉnh Hải Dương và đáp ứng các yêu cầu về du lịch, nghỉ dưỡng của nhân dân.
Mảnh đất được thiên nhiên ưu đãi...
Đảo Cò được bao bọc bởi hồ An Dương, là nơi có cảnh quan đẹp, diện tích mặt hồ 90.377,5 m2, nước hồ luôn trong sạch. Cò, vạc sinh sống tại 2 đảo nhỏ với tổng diện tích 7.324,2 m2. Các loài động vật trú ngụ tại đây khá phong phú, thường xuyên có trên 15 ngàn con cò, trên 5 ngàn con vạc và nhiều loài chim khác về đây trú ngụ. Theo thống kê ban đầu, trên đảo có 9 loại cò, gồm: cò trắng, cò lửa, cò bợ, cò duồi, cò đen, cò hương, cò nghênh, cò ngang, diệc và còn trên 5 ngàn con vạc cùng với một số loài chim quý hiếm như: Bồ nông, Mòng két, Le le, Cú mèo… về đây trú ngụ. Thời gian gần đây cò, vạc về sinh sống quanh năm với số lượng ngày càng nhiều. Trong lòng hồ còn có nhiều loại cá tôm, đặc biệt có cá Măng Kìm và một số loài quý hiếm khác như Ba ba, Dái cá đã được nhân dân phát hiện. Sự đa dạng về động vật đã tạo ra một hệ sinh thái rất hấp dẫn và hiếm có tại khu vực đồng bằng châu thổ Sông Hồng.
Cảnh quan khu vực mang đậm nét đặc trưng khung cảnh làng quê đồng bằng sông Hồng, đặc biệt là cảnh quan mặt nước hồ An Dương và hồ Triều Dương mà tiêu biểu là Đảo Cò, bến nước, gốc đa bên chùa Nam hay đền Mẫu. Với các yếu tố cảnh quan là địa hình, mặt nước, cây xanh, các nhà dân nằm trong vườn cây, các đình, đền chùa… tạo nên một phong cảnh tổng thể yên bình, phù hợp với mục đích xây dựng khu bảo tồn và du lịch sinh thái. Đình Chùa Nam thuộc thôn An Dương, cạnh Đảo Cò là công trình đã có từ lâu đời, nơi thờ 3 vị Thành hoàng làng. Chùa mới được xây dựng lại, có qui mô vừa phải, nằm bên gốc đa, bến nước hồ An Dương, quay hướng Nam về phía Đảo Cò tạo một khung cảnh bình yên tiêu biểu cho các làng quê Bắc Bộ. Hồ Triều Dương diện tích 4,389 ha, có bán đảo nhô ra là khu đền Mẫu. Đền có từ lâu đời, thờ Mẫu và 5 vị Thành hoàng làng nằm trong khung cảnh mặt nước, vườn cây yên tĩnh. Cách Đảo Cò khoảng 2 km về phía đông bắc có chùa Hội Yên, là một điểm di tích tín ngưỡng lâu đời. Ngoài ra, tại Đảo Cò còn có Trung tâm giáo dục môi trường xây dựng năm 2003 nằm kề bến thuyền hồ An Dương.
Để xây dựng Đảo Cò - Chi Lăng Nam là một điểm du lịch bền vững có những thuận lợi cơ bản. Về không gian, nhìn rộng ra toàn tỉnh Hải Dương- nơi có nhiều di tích lịch sử, văn hóa nổi tiếng giàu di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc. Chỉ tính riêng khu vực phía nam tỉnh, khu đảo cò Chi Lăng Nam nằm trong tua, tuyến hành hương của đông đảo du khách về với các di tích có giá trị tâm linh như đền Tranh, Chùa Trông, đền thờ Khúc Thừa Dụ (Ninh Giang)....
Thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị của hệ sinh thái rất hấp dẫn, hiếm có trở thành sản phẩm du lịch bền vững.
Tiềm năng du lịch Đảo Cò có từ rất lâu, tuy nhiên, đầu những năm 1990 mới bắt đầu thu hút được khách du lịch và phát triển mạnh vào mấy năm gần đây khi tỉnh lộ 396 được hoàn thành, các chương trình bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học Đảo Cò được thực hiện.
Để duy trì và phát triển Khu du lịch Đảo Cò, nhiều đề án, dự án đã được triển khai góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của hệ sinh thái rất hấp dẫn và hiếm có này. Tiêu biểu như dự án GEF/ SGP/ VN99-004 của Quỹ môi trường toàn cầu với mục đích xây dựng Đảo Cò thành Trung tâm giáo dục môi trường tỉnh Hải Dương đã được triển khai từ năm 2001 và đã hoàn thành PHA1, hiện đang triển khai PHA2; Dự án Bảo tồn và phát triển cảnh quan môi trường sinh thái Đảo Cò giai đoạn 2001- 2005, hướng đến năm 2010 do UBND huyện Thanh Miện triển khai thực hiện đã đạt kết quả tốt.
Năm 2009, được UBND tỉnh phê duyệt Quy hoạch chi tiết xây dựng khu du lịch và bảo tồn sinh thái Đảo Cò, huyện đã thành lập BQL dự án do đồng chí Phó Chủ tịch UBND huyện làm Trưởng ban, đồng chí Chủ tịch UBND xã Chi Lăng Nam làm Phó ban. Ban quản lý dự án đã tổ chức nhiều cuộc họp triển khai thực hiện nhằm tăng cường công tác quản lý khu du lịch sinh thái, triển khai làm tốt công tác tuyên truyền, kè đảo và trồng thêm tre mở rộng diện tích sinh sống cho cò vạc. Xã Chi Lăng Nam đã thành lập Ban quản lý khu du lịch gồm 9 người trực tiếp bảo vệ, tổ chức các hoạt động phục vụ khách du lịch về thăm khu sinh thái.
Ngày 5/12/2012, tại hội trường UBND xã Chi Lăng Nam, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND huyện Thanh Miện tổ chức hội nghị Triển khai đề án phát triển Du lịch Cộng đồng ở đảo Cò Chi Lăng Nam đến 2020. Hội nghị đã được nghe công bố Quyết định số 2552/QĐ-UBND của UBND tỉnh Hải Dương về việc phê duyệt đề án xây dựng mô hình điểm “Phát triển du lịch cộng đồng ở đảo Cò Chi Lăng Nam, huyện Thanh Miện đến năm 2020”. Nội dung đề án gồm 3 phần: Phần 1 là các điều kiện, nguồn lực và hiện trạng hoạt động Du lịch tại đảo Cò Chi Lăng Nam, phần 2 là định hướng và giải pháp phát triển du lịch cộng đồng tại đảo Cò. Định hướng cơ bản của đề án, tập trung vào phát triển xây dựng mô hình du lịch sinh thái cộng đồng và xây dựng các tuyến điểm du lịch. Mô hình du lịch sinh thái cộng đồng gồm có khu du lịch sinh thái đảo Cò, khu du lịch văn hóa cộng đồng và có thêm các điểm du lịch bổ trợ. Đầu tư xây dựng để có hệ thống cơ sở vật chất du lịch tương đối đồng bộ, có chất lượng bao gồm: các homestay, sân sinh hoạt cộng đồng để tổ chức các hoạt động văn nghệ, vui chơi giải trí thể thao, phương tiện vận chuyển khách du lịch và các dịch vụ khác để tạo điều kiện cho khách vừa tham quan, tham gia vào các hoạt động của nhà nông và sinh hoạt cộng đồng. Đầu tư để tôn tạo và phát triển hệ sinh thái, bảo vệ, cải thiện môi trường du lịch. Phần 3 của đề án phân công trách nhiệm và tổ chức thực hiện. Tổng kinh phí dự kiến đầu tư thực hiện đề án là hơn 15 tỷ đồng.
Các đề án, dự án nói trên được triển khai đã làm chuyển biến nhận thức, thay đổi hành vi và tăng cường ý thức bảo vệ môi trường của người dân; mở rộng diện tích cư trú của đàn cò, thu hút số lượng cò, vạc về trú ngụ ngày càng nhiều.
Thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, được sự chỉ đạo của huyện, xã Chi Lăng Nam đã và đang tổ chức dồn điền đổi thửa lần thứ 2. Được sự đồng tình của nhân dân, qua quá trình dồn ô đổi thửa, nhân dân đã hiến đất hiến ruộng 03 trung bình mỗi khẩu từ 30m2 trở lên. Gia đình ông Nguyễn Văn Tân (thôn Hội Yên) có đơn đề nghị hiến 3 mảnh ruộng có diện tích 960m2 cho xã để xây dựng nông thôn mới... Thông qua việc xây dựng nông thôn mới, xã đã xây dựng được quỹ đất 15.000m2 để xây dựng hệ thống đường giao thông, hệ thống kênh mương còn lại đưa vào qui hoạch xây dựng nông thôn mới, quĩ đất công ích đảo cò. Những năm gần đây, lượng cò vạc về sinh sống tại 2 đảo ngày một đông. Số lượng cây trên đảo không đủ cho cò sinh sống do số lượng cò quá nhiều. Sự quá tải này càng làm cho cây cối trên đảo rất khó duy trì và sinh trưởng. Không chỉ sinh sống, từ năm 2006, số lượng cò, vạc sinh sản tại chỗ tăng cao nên ngoài việc làm tốt công tác tôn tạo, bổ sung tre cho 2 đảo đáp ứng yêu cầu trước mắt, xã đang tiếp tục đề nghị cấp trên cho triển khai mở rộng đảo cò về phía Tây. Năm 2009, theo qui hoạch đã được phê duyệt mới chỉ có 7 hộ cần di rời thì đến nay đã thành hơn 10 hộ. Để triển khai qui hoạch cần nguồn kinh phí trên 10 tỷ đồng để di dân và trồng tre làm nơi ở cho cò vạc. Nếu việc triển khai thực hiện qui hoạch mở rộng không được kịp thời, cò không đủ đất để sống và sinh sản rất có thể đảo cò khó được duy trì, giữ vững.
Năm 2013, huyện Thanh Miện tiếp tục quan tâm đầu tư nguồn kinh phí 1 tỷ đồng cho việc kè đảo, khôi phục Trung tâm giáo dục môi trường, xây dựng website giới thiệu về đảo cò và đầu tư trồng thêm nhiều tre trên đảo. Công tác tuyên truyền được quan tâm, huyện đã phối hợp với Công ty Haki xuất bản cuốn sách ảnh "Đất lành Thanh Miện" nhằm quảng bá về khu du lịch. Những việc làm trên đã góp phần quan trọng vào việc bảo tồn, phát triển khu du lịch hiếm có này.
Du khách thập phương thăm Đảo Cò. (Ảnh: BH)
Những tồn tại và thách thức đặt ra trong quá trình phát triển du lịch.
Khách du lịch đến với Đảo Cò tập trung nhiều vào dịp từ tháng 10 năm trước đến tháng 3 năm sau. Tuy lượng khách ngày một tăng nhưng các hoạt động du lịch tại Đảo Cò rất nghèo nàn, đơn điệu, chưa có tính chuyên nghiệp mà chủ yếu là đưa khách bằng thuyền chèo quanh đảo, không có hướng dẫn, giới thiệu cho du khách. Qua khảo sát cho thấy, thời gian khách lưu lại Đảo Cò từ 1 đến 2 tiếng chiếm khoảng 79,5%, từ 3 đến 5 tiếng chiếm 20,5%, ở lại cả ngày là không có. Thời gian từ 16h đến 18h trong ngày là lượng khách đông nhất.
Cơ sở hạ tầng du lịch Đảo Cò còn đơn giản, nghèo nàn. Hiện nay chỉ có Trung tâm giáo dục môi trường, thuyền đưa khách tham quan xung quanh đảo cò, quán nước nhỏ. Các công trình cần thiết cho một khu du lịch như các điểm đón tiếp, dịch vụ ăn uống, vui chơi và nghỉ ngơi sinh thái... cho du khách hoàn toàn chưa có. Lực lượng lao động làm du lịch tuy có nhưng chưa được đào tạo chuyên môn nghiệp vụ, trang thiết bị phục vụ du lịch thô sơ, nghèo nàn, chưa tạo được sức hút cho du khách.
Diện tích đảo cò đã quá tải, cây trên đào không phát triển được, chết dần do lượng cò, vạc quá nhiều; tình trạng sạt lở của đảo chưa được khắc phục. Ngoài khoảng cách ly là mặt nước, xung quanh hồ An Dương là các hộ dân, các hoạt động sinh hoạt, sản xuất có nguy cơ ảnh hưởng xấu đến đàn cò.
Trong quá trình phát triển du lịch đã nảy sinh mâu thuẫn giữa yêu cầu bảo tồn và phát triển hệ sinh thái với phát triển các hoạt động du lịch. Nếu không có giải pháp phù hợp sẽ có nguy cơ làm suy giảm chất lượng hệ sinh thái và đàn cò sẽ di trú sang nơi khác. Việc sử dụng hoá chất hoặc phương tiện cơ giới trong sản xuất nông nghiệp hoặc giao thông nếu không có giới hạn nhất định và tổ chức khoảng đệm cách ly cũng sẽ có ảnh hưởng xấu đến đàn cò. Khu vực Đảo Cò chỉ có thể xây dựng thành khu du lịch sinh thái với tính chất hạn chế lượng khách quá tập trung, đông và hoạt động ồn ào. Đây là khó khăn trong việc hấp dẫn và thu hút đầu tư.
Giải pháp phát triển Khu du lịch sinh thái.
Để phát huy giá trị khu du lịch và gắn kết di sản văn hóa với hoạt động điểm du lịch đảo cò Chi Lăng Nam, trước hết cần làm sống lại các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể tại chính khu vực giai đoạn 2013-2015; từ 2016 trở đi có thể liên kết với các nguồn lực để di sản văn hóa cả trên địa bàn huyện Thanh Miện và tỉnh Hải Dương trở thành điểm vệ tinh trong chuyến hành trình du lịch mà Đảo Cò Chi Lăng Nam là tâm điểm, trong đó cần tập trung thực hiện tốt một số việc:
- Tiếp tục kiện toàn Ban Quản lý du lịch Đảo Cò, trong đó có bộ phận quản lý tổ chức các hoạt động văn hóa, thể thao. Bộ phận này có nhiệm vụ quảng bá di sản văn hóa xây dựng kế hoạch, chương trình kết nối với các đơn vị tổ chức các hoạt động, văn hóa, văn nghệ, thể thao tại khu vực.
- Rà soát, đánh giá thực trạng nguồn nhân lực có khả năng, kinh nghiệm tổ chức, nâng cao chất lượng các hoạt động đang có trong vực gần đảo Cò như hoạt động về di tích, lễ hội truyền thống, kiện toàn các đội văn nghệ truyền thống, các nhà hàng ẩm thực truyền thống...nhiều người ưa thích.
- Thu hút nguồn lực tu bổ, tôn tạo các di tích lịch sử văn hóa, ưu tiên việc tu bổ, tôn tạo di tích chùa Nam, đình An Dương, khôi phục lễ hội, các trò chơi dân gian tại di tích.
- Quy hoạch địa điểm tổ chức khu vui chơi, biểu diễn nghệ thuật, trình diễn làng nghề, trước mắt kiện toàn nâng cấp đội văn nghệ của xã, hoạt động theo hình thức giao lưu với khách du lịch, tại Hội trường với Ban Quản lý Đảo Cò. Các loại hình (giao lưu), khách có thể tham gia cùng chủ nhà như hát chèo, hát ca trù, hát đối, hát văn...và các trò chơi dân gian như cờ người, cờ tướng... Ở đây có thể tổ chức múa rối nước lưu động, (Trên địa bàn tỉnh hiện có 2 đội rối nước Hồng Phong (Ninh Giang) và Thanh Hải (Thanh Hà ) đã tổ chức biểu diễn bằng bể di động, không cần ao hồ) mỗi tuần từ 1-2 buổi nhưng địa điểm không nên sát, cạnh hồ An Dương vì cò, vạc sống trong không gian, môi trường yên tĩnh, nếu ồn ào cò vạc sẽ không ở lại. Kết hợp du lịch và bảo tồn sinh thái Đảo Cò với du lịch văn hoá làng nghề, văn hoá truyền thống làng xã trong khu vực. Lựa chọn 1-2 gia đình còn tráng bánh đa bằng tay, thực hành trình diễn, du khách có thể tham gia vào việc tráng bánh, nấu các món ăn bằng bánh đa, tạo thêm sản phẩm bánh cuốn... Ngoài các hoạt động văn nghệ, trò chơi dân gian truyền thống, nên tổ chức các bộ môn nghệ thuật, thể thao hiện đại, như tổ chức khiêu vũ, đẩy mạnh các hoạt động bóng bàn, cầu lông...
- Cùng với tổ chức mô hình du lịch cộng đồng - với từng nhà dân, căn cứ thực tế số lượng, nhu cầu du khách đi đến, quy hoạch xây dựng khu ẩm thực, sinh thái trong đó có những món ăn truyền thống nhiều người ưa thích. Các công trình kiến trúc, cảnh quan không ảnh hưởng xấu đến khu vực bảo tồn, đồng thời phải làm phong phú hơn thiên nhiên vốn có và bảo vệ môi trường sinh thái bền vững. Có các giải pháp kiến trúc và kỹ thuật góp phần đẹp thêm cảnh quan tự nhiên trong tổng thể khu du lịch. Quy hoạch cần đồng bộ với xây dựng nguồn nhân lực, truyền dạy, chuyển giao kỹ năng thực hành cho lớp người tâm huyết để họ trở thành những nghệ nhân có tay nghề, tạo ra sản phẩm chất lượng ẩm thực cao. Các công trình cùng với cây xanh trên bờ, trên đảo và mặt nước hồ sẽ tạo thành một khu du lịch gắn với thiên nhiên sinh vật, phục vụ nhu cầu nghỉ dưỡng, thưởng ngoạn hấp dẫn, gần gũi với thiên nhiên và môi trường. Nếu tại địa phương chưa có nguồn nhân lực, trước hết có cơ chế thu hút, khuyến khích nguồn nhân lực đến từ ngoài địa phương tham gia vào hoạt động với qui mô dễ làm, phù hợp với khả năng của các nhà đầu tư.
- Việc kết nối các di sản văn hóa với các doanh nghiệp lữ hành là thực sự cần thiết để thu hút khách du lịch đến với các di sản. Tuy nhiên, để di sản văn hóa thực sự là điểm đến, hấp dẫn du khách vẫn tại khu vực đảo cò Chi Lăng Nam cần có những chương trình quảng bá di sản văn hóa, trên các phương tiện thông tin truyền thông, bằng các ấn phẩm hấp dẫn.
- Cần tổ chức thực hiện các dự án: Tập huấn cộng đồng trên các phương diện, đẩy mạnh hơn nữa việc đào tạo đội ngũ thuyết minh tại các khu vực có di tích am hiểu lịch sử địa phương. Trước mắt cần có 1-2 thuyết minh viên có trình độ ngoại ngữ, đáp ứng nhu cầu giao tiếp với du khách là người nước ngoài.
- Một công việc cũng cần làm ngay đó là đưa giáo dục di sản văn hóa vào nhà trường, trước hết đối với các em học sinh cấp tiểu học và THCS của xã Chi Lăng Nam để các em tham gia vào công tác bảo tồn di sản văn hóa gắn với quảng bá điểm du lịch Đảo Cò bằng những chương trình ngoại khóa.
Với mục tiêu bảo tồn đa dạng sinh thái Đảo Cò và phát triển du lịch bền vững, nếu được quan tâm đầu tư, Đảo Cò sẽ trở thành một khu du lịch sinh thái cấp quốc gia mang đậm nét đặc trưng làng quê Bắc Bộ góp phần bảo vệ và phát triển vẻ đẹp cảnh quan địa phương, thúc đẩy kinh tế, văn hóa, xã hội phát triển lên tầm cao mới.
Nguyễn Ngọc Nhuần (Phó Chủ tịch thường trực UBND huyện Thanh Miện)