Kiến trúc và nhân vật được thờ

Đền Tranh tọa lạc trên khuôn viên rộng rãi, với quy mô 34 gian, bao gồm 7 gian tiền tế, 7 gian trung từ, 7 gian nhà nối, 3 gian cổ dải, 3 gian hậu cung, 7 gian đông vu và một số công trình phụ trợ khác. Các tòa nhà được xây dựng chắc chắn, kiến trúc nghệ thuật và điêu khắc hài hòa. Hệ thống cột cái, cột quân được làm bằng bê tông cốt thép giả gỗ chắc chắn; các bộ vì kèo và các con rường, đấu sen, hoành, rui, bẩy… được tạo bằng gỗ tứ thiết; móng, tường xây bằng gạch chỉ, mái lợp ngói mũi, bờ nóc, bờ cánh mềm mại có nhiều đường gờ chỉ đẹp. Mỗi tòa lại có số lượng vì kèo và kiến trúc khác nhau, nhưng vẫn mang yếu tố truyền thống: "vành mai", "kẻ chuyền chồng chóp", "chồng giường, giá chiêng", "chồng diêm cổ các" rất đẹp. Đặc biệt, 3 gian hậu cung dùng toàn bộ bằng gỗ tứ thiết, được sơn son thếp vàng sáng chói.

Tam quan đền Tranh.

Đền Tranh thờ Quan đệ Ngũ Tuần Tranh, là vị tôn quan thứ 5 trong Ngũ vị Tôn Ông thuộc tín ngưỡng thờ Tứ phủ trong dân gian của người Việt. Theo truyền thuyết,  xưa ở xã Lạc Dục, huyện Tứ Kỳ, có vợ chồng nhà nghèo, tuổi đã cao mà chưa có con. Một hôm, người chồng cuốc vườn phát hiện hai quả trứng, ngỡ là trứng chim nên đem đi cất cẩn thận. Ngờ đâu, hai quả trứng nở ra hai con rắn. Vợ lấy làm sợ muốn đem giết đi, nhưng chồng không nghe, nói rằng có lẽ trời cho ta khuây khoả cảnh già đây. Quả nhiên, hai con rắn ấy quấn quýt với hai vợ chồng ông lão. Một hôm, ông cuốc đất, một con rắn nhảy vào đùa nghịch, bị ông cuốc cụt đuôi, về sau khi linh ứng, dân làng khiếp sợ lập miếu thờ gọi là miếu ông Cộc, ông Dài nhưng phải cái nó chỉ ăn gà thôi. Ông hay đi bắt trộm gà cho chúng ăn, sau sợ hàng xóm biết phải tội nên đành phải mang vứt xuống Sông Tranh, chỗ vứt hai con rắn ấy về sau nước xoáy dữ lắm. Một hôm có bà công chúa muốn qua sông, nhưng nước xoáy dữ, thuyền không qua được. Sau theo lời quan, dân sở tại đòi hai vợ chồng ông già đến hỏi chuyện. Bà lão sợ hãi bèn lấy hai nắm cơm vứt xuống sông và nói rằng: “Con ơi, con có thương mẹ thì đừng nổi sóng nữa để mẹ khỏi tội”. Vừa dứt lời thì sóng yên, gió lặng. Về sau, do có nhiều công giúp dân buôn thuyền, bán bè, qua sông bình an, may mắn, vị thần được Nhân dân lập ra ngôi đền thờ để cai quản khúc sông này và là nơi sinh hoạt tín ngưỡng của người dân địa phương và khách thập phương.

Lễ hội di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Những năm gần đây, mỗi năm đền Tranh đón hơn 3 vạn lượt khách đến tham quan, chiêm bái. Đông và nhộn nhịp nhất là vào dịp lễ hội. Lễ hội truyền thống đền Tranh được ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2022. Lễ hội mùa Xuân tại đền Tranh diễn ra từ ngày mồng 9 - 12 tháng Hai (Âm lịch), trọng hội là ngày mồng 10, gồm phần lễ và phần hội.

Cung tuyên Văn tế Quan lớn Tuần Tranh.

Phần lễ diễn ra trang trọng gồm: Lễ khai quang tịnh đền, Lễ cáo yết, Lễ mộc dục, Lễ rước nước, Lễ Khai mạc, Lễ tế… Lễ khai quang tịnh đền, được tổ chức vào chiều ngày mồng 9 với ý nghĩa là làm sạch sẽ, phong quang di tích, đảm bảo không gian linh thiêng chuẩn bị cho việc tổ chức lễ hội. Lễ cáo yết, ngay sau lễ Khai quang tịnh đền. Các cụ cao niên có uy tín, đức độ, gia đình song toàn và chay tịnh từ nhiều ngày trước, trong trang phục áo the, khăn xếp có mặt tại đền. Ông thủ từ nổi trống, chuông hiệu, ban tổ chức dẫn lễ dâng lên ban Thánh (lễ vật bao gồm: xôi, gà, trầu, rượu, hoa quả) dâng Thánh xin cho Nhân dân được mở cửa đền tổ chức lễ hội. Lễ mộc dục, được làm vào đêm ngày mồng 9. Nước lấy từ sông Tranh rước về được đưa vào trong hậu cung để làm lễ mộc dục và đổ vào bình thủy để sử dụng vào các nghi lễ trong năm. Nghi lễ này được tiến hành một cách trang nghiêm, thể hiện sự tôn kính với vị thần được thờ. Lễ mộc dục mỗi năm 1 lần, là để thay áo mới cho đức Thánh, áo cũ thay ra được chia thành những mảnh nhỏ phân phát cho mọi người để lấy khước (từ già trẻ, trai gái trong thôn ngoài xã), đặc biệt với các cháu nhỏ để luôn được đức Thánh phù hộ, che chở, khỏe mạnh, thông minh, học hành tiến bộ, người làm ăn thì gặp nhiều may mắn, thuận lợi, phát triển.

Điểm nhấn của lễ hội là Lễ rước nước thực hiện theo nghi thức truyền thống, với sự tham gia của đông đảo người dân và du khách. Đội hình rước là những người mặc trang phục lễ hội, tùy từng thành phần mặc áo the, khăn xếp, quần áo nậu, đầu chít khăn đỏ, chân quấn xà cạp. Ông thủ hiệu gióng một hồi trống để báo hiệu cho đội hình rước sẵn sàng. Sau hồi trống, đoàn rước khởi hành từ sân đền Tranh, đi đầu là đội múa tứ linh (Long - Ly - Quy - Phượng) - đội cờ thần - đội chiêng, trống - đội hình chấp kích, bát bửu - kiệu bát cống (rước bài vị Quan lớn Tuần Tranh, mũ, áo, hia) - kiệu long đình (rước chóe nước) - đội tế nam - đoàn đại biểu các cấp - lực lượng tham gia các trò chơi dân gian - cuối cùng là Nhân dân và du khách thập phương về dự lễ hội. Đường đi của đoàn rước, từ sân đền qua Nghi môn, rẽ phải qua các tuyến phố của thị trấn Ninh Giang đến ngã ba sông Luộc lấy nước sau đó rước trở về đền. Đoàn rước đi trong tiếng nhạc lưu thủy hành vân làm rộn rã cả một vùng rộng lớn. Khi đoàn rước đến ngã ba sông Luộc, Ban Tổ chức an vị bài vị Quan lớn Tuần Tranh theo hướng nhìn ra sông rồi tiến hành nghi thức lấy nước cho vào choé sau đó rước trở về đền.

Đặc sắc Lễ rước nước tại Lễ hội đền Tranh.

Lễ Khai mạc: diễn ra vào sáng ngày mồng 10. Sau chương trình văn nghệ với màn trống hội, múa lân rồng sôi nổi là diễn văn khai hội. Nội dung diễn văn nêu lên ý nghĩa của ngày hội, công lao to lớn của Quan lớn Tuần Tranh đối với đất nước, với Nhân dân, lịch sử hình thành di tích, quá trình xây dựng và bảo vệ di tích qua từng thời kỳ lịch sử đồng thời kêu gọi Nhân dân phát huy truyền thống của cha ông, đoàn kết, tích cực bảo vệ và phát huy giá trị của di tích cho các thế hệ mai sau. Tiếp sau đó là nghi thức đọc văn tế. Người được chọn có đức cao vọng trọng, có nhiều hiểu biết về quá trình hình thành và phát triển của di tích, về Quan lớn Tuần Tranh và các sự lệ diễn ra tại di tích, có chất giọng truyền cảm để truyền đạt được tình cảm, ngưỡng vọng của Nhân dân đối với Quan lớn Tuần Tranh. Tiếp đó, các đoàn đại biểu, Nhân và du khách làm lễ dâng hương. Lễ tế: được tổ chức sau lễ rước theo nghi thức truyền thống. Hiện nay, xã Đồng Tâm có 4 đội tế, 2 nam, 2 nữ, mỗi đội gồm 18 người, trong đó có một đội tế phường bát nhã, theo lối tế cung đình. Trong những ngày diễn ra lễ hội, ngày nào cũng có tế lễ. Cùng với những buổi tế do đội tế của địa phương thực hiện thì các đoàn tế ở các địa phương khác đến đăng ký tham gia tế lễ, cúng Thánh.

Bên cạnh phần lễ linh thiêng, du khách sẽ được hòa mình vào phần hội sôi động với những trò chơi dân gian thú vị, những hoạt động văn nghệ, thể thao đầy ý nghĩa như: Tục hát văn (thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt), hát chèo, đánh pháo đất, cờ tướng, đi cầu thùm, chọi gà và các hoạt động thể thao: bóng chuyền, cầu lông… trò chơi đánh pháo đất tại lễ hội đền Tranh đã mở rộng quy mô, với các pháo thủ đến từ các xã có truyền thống đánh pháo đất trên địa bàn huyện Ninh Giang như: Nghĩa An, Vĩnh Hòa, Ứng Hòe, Tân Hương… các hoạt động nghệ thuật trình diễn như: múa rối nước được duy trì, Phường múa Rối nước Hồng Phong vẫn đều đặn về tham gia phục vụ lễ hội. Ngoài những tích trò truyền thống, phường còn sáng tác nhiều tích trò mới tạo sự tò mò, thích thú cho công chúng. Những năm gần đây Nhà hát chèo Hải Dương thường xuyên về biểu diễn để phục vụ Nhân dân và du khách với những hoạt cảnh như: Quan Âm Thị Kính, Tống Trân Cúc Hoa, Phạm Tải Ngọc Hoa… và một số vở mới có nội dung ca ngợi đất nước, con người, quê hương địa phương, công lao của các danh nhân đã có công trong công cuộc dựng nước và giữ nước, mang lại cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho người dân.

Anh Nguyễn Văn Quang, du khách đến từ Hà Nội cho biết: hai năm gần đây, năm nào tôi và đồng nghiệp cũng về đền Tranh trẩy hội mùa Xuân. Đền Tranh là ngôi đền có không gian và kiến trúc đẹp của đồng bằng Bắc Bộ, các sự lệ ở đây được tổ chức trang trọng, phần hội với nhiều trò chơi dân gian truyền thống sôi động. Đặc biệt, khi về đây tôi rất thích được nghe những bài hát văn và thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt mà ít nơi có được.

Hấp dẫn với nghệ thuật hát Chầu văn và Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ

Nghệ thuật hát Chầu văn và Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ (THTNTMTP) của người Việt đã trở thành một trong những nét văn hóa đặc sắc riêng có tại di tích và lễ hội đền Tranh. Tục hát chầu văn là hoạt động đậm nét nhất tạo nên sự khác biệt của lễ hội. Những lời hát văn ca ngợi Quan lớn Tuần Tranh và vua cha Bát Hải Đại vương như: Quan Đệ Ngũ Tuần Tranh, Quan Đệ Nhất, Quan Đệ Nhị, Quan Đệ Tam, Quan Đệ Tứ, Quan Hoàng Bơ, Quan Hoàng Bẩy, Quan Hoàng Mười, Chầu lục, Chầu bát, Chầu mười… được các cung văn thể hiện thông qua tiếng đàn và lời hát góp phần cho các thanh đồng nhập đồng hiển Thánh.

Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt tại đền Tranh.

Theo ông Nguyễn Văn Phúc, Phó Chủ tịch UBND xã Đồng Tâm, Trưởng Ban Quản lý di tích đền Tranh: Hiện xã Đồng Tâm đã thành lập được CLB Hát văn và THTNTMTP của người Việt với 30 thành viên, nòng cốt là các thanh đồng: Nghệ nhân Ưu tú Lưu Đức Anh Tuấn, Nguyễn Văn Doan, Phan Văn Tuyên, Trần Văn Đạt, Hoàng Thị Lê, Đinh Văn Kền, Trần Văn Bính... CLB đã tích cực trình diễn tại di tích đền Tranh và tham gia giao lưu liên hoan, hội diễn do Trung ương và tỉnh tổ chức. Tại đền Tranh, hát văn hầu đồng không chỉ diễn ra trong dịp lễ hội mà là nghi lễ được thực hành quanh năm, qua đó thể hiện giá trị văn hóa tâm linh của khu di tích, niềm tin và sự tôn kính của cộng đồng Nhân dân đối với vị Thần được thờ.

Lượng du khách đến với đền Tranh trong tháng 5 hàng năm lên đến hàng vạn người. Vì ngày Tiệc quan được tổ chức vào ngày 25 tháng 5 (Âm lịch) theo nghi lễ truyền thống. Ngày tiệc quan chỉ tổ chức trong 1 ngày, tuy nhiên, trong tiềm thức của cộng đồng Nhân dân cũng như khách thập phương, tháng 5 trở thành tháng giỗ của Quan lớn Tuần Tranh. Vì vậy, từ ngày mồng 1 đầu tháng cho đến hết tháng đều có hoạt động dâng hương, nhất là hoạt động hát văn và hầu Thánh được tổ chức trang trọng linh thiêng. Các cơ cánh, bản hội, thanh đồng đạo quan ở các đền, miếu, phủ, điện trong huyện và khắp mọi miền Tổ quốc đều về đền Tranh để trải lòng mình, tạ ân đức Quan lớn Tuần Tranh. Lễ dâng hương mùa Thu, sự lệ này được tổ chức từ ngày 20 - 25 tháng 8 (Âm lịch) để tưởng niệm Ngày mất của Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn (20/8). Trong những ngày này tại đền Tranh diễn ra các hoạt động hát văn và THTNTMTP của người Việt với sự tham gia trình diễn của CLB hát văn và THTNTMTP của người Việt xã Đồng Tâm cùng các cơ cánh và đoàn diễn xướng ở nhiều địa phương khác tham dự.

Theo ông Vũ Đình Tiến, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hải Dương: Đền Tranh là một trong những di tích tiêu biểu của huyện Ninh Giang hiện còn lưu giữ được giá trị văn hóa phi vật thể đặc sắc về hát văn hầu Thánh hay nghi lễ rước nước, các trò chơi dân gian độc đáo như pháo đất, đập niêu… với những giá trị đó, Lễ hội đền Tranh đã được Bộ VHTTDL ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia và được UBND tỉnh công nhận là điểm du lịch năm 2023. Việc huy động mọi nguồn lực để phát huy các trị của di tích, cùng với việc lễ hội hàng năm được tổ chức với quy mô lớn sẽ góp phần giới thiệu, quảng bá sâu rộng đến du khách trong và ngoài tỉnh, nhằm thu hút khách du lịch đến với di tích đông hơn, qua đó hiểu hơn về các giá trị tiêu biểu của di tích và nghi lễ thờ mẫu Tam phủ của người Việt trên mảnh đất Ninh Giang.