1. Vài nét về lịch sử văn hoá, kinh tế của Chu Đậu:
Theo các tài liệu còn lưu giữ tại địa phương, Chu Đậu xã Thái Tân hiện nay được khai lập và xưng danh từ thời Lý. Địa danh Chu Đậu (theo dân gian) được hiểu là nơi thuyền đậu. Các cụ già ở thôn cho biết bến thuyền ấy chạy dài từ thôn Chu Đậu tới tận Bến Giám (ngày nay) trên sông Thái Bình, rất sầm uất vào các thế kỷ 15 - 16. Hiện nay Chu Đậu vẫn còn có các địa danh như xóm Văn Chỉ, Xóm Bến, xóm Đống Lò... đầu làng Chu Đậu có chợ, sát cạnh làng có sông Kè Đá với Bến Tắm còn lưu truyền những câu chuyện tình lãng mạn. Giữa làng có chùa thờ Phật và đền thờ hai anh em Phạm Mại và Phạm Ngộ - chính khách nổi tiếng thời Trần, quê ở hương Kính Chủ (nay thuộc xã Phạm Mệnh, huyện Kinh Môn). Cư dân sống chủ yếu bằng nghề trồng lúa nước, rau, màu, chăn nuôi, dệt chiếu. Mở rộng hơn thì Chu Đậu thuộc Nam Sách - tâm điểm của Văn hiến Xứ Đông xưa.
Với những dấu ấn lịch sử và không gian văn hoá đương đại, vùng đất này đã sớm hội nhập và đến hôm nay những giá trị văn hoá tinh tuý, đậm đà bản sắc lại có thời cơ toả sáng.
2. Gốm Chu Đậu - một sản phẩm văn hoá du lịch nổi tiếng.
Gốm là loại sản phẩm phục vụ rộng rãi đời sống con người, từ loại gốm dân dụng, gốm nghệ thuật, gốm kiến trúc đến gốm kỹ thuật. Trong quá trình phát triển cùng với sự tiến bộ của xã hội, của khoa học kỹ thuật, ngành gốm từ chỗ chỉ sản xuất gốm thô, gốm sành nâu, tiến lên sản xuất gốm tinh xốp, sành trắng, gốm men và đồ sứ.
Mất 3 thế kỷ, gốm Chu Đậu đi vào thời kỳ tàn lụi, rồi thất truyền và bị lãng quên, nhưng sức sống, tinh hoa của nó lại sáng lên vào những năm 80 của thế kỷ XX, khi các nhà khảo cổ phát hiện, chính thức điền vào bản đồ khảo cổ học và mở ra một chương mới lịch sử nghiên cứu gốm cổ thời Lê ở Việt Nam. Kể từ năm 1986 đến nay, Bảo tàng Hải Dương cùng các cơ quan chuyên ngành khảo cổ tiến hành 7 lần khai quật. Kết quả của mỗi lần khai quật đã thu hút được sự quan tâm chú ý đặc biệt của các nhà nghiên cứu gốm trong và ngoài nước. Bước đầu các nhà khoa học đã xác định được tầng văn hoá phát triển liên tục có độ dày từ 1,4 - 2,3 m trên phạm vi 70.000 m2, chủ yếu trên đất thổ cư thuộc địa phận 2 xã Thái Tân và Minh Tân, huyện Nam Sách. Đặc biệt là cuộc khai quật năm 1995-1996 của Bảo tàng Hải Dương tại khu vực thôn Mỹ Xá - xã Minh Tân và tháng 3/2002 của Viện Khảo cổ tại thôn Chu Đậu, đã xác định rõ vị trí của 6 nền lò nung gốm ở thế kỷ 15 - 16, các lò nung đã bước đầu được nhận diện và thu được một số lượng lớn di vật, cho một thông tin khả quan về mối quan hệ về loại hình, dòng men và kỹ thuật sản xuất gốm giữa Chu Đậu với các di chỉ gốm Cậy (Bình Giang). Căn cứ vào sự xác định ban đầu của các nhà khảo cổ, Hải Dương có 14 trung tâm sản xuất gốm trong đó có trung tâm gốm sứ cao cấp Chu Đậu phát triển rực rỡ vào thế kỷ 15- 16.
Sớm nhận thức được giá trị văn hoá, tầm quan trọng và để bảo vệ di tích, năm 1992, di tích khảo cổ học Chu Đậu đã được Bộ Văn hoá - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã xếp hạng di tích quốc gia. Đây cũng là di chỉ sản xuất gốm đầu tiên của đất nước được xếp hạng. Năm 1993, Bảo tàng Hải Hưng cho xuất bản cuốn Gốm Chu Đậu đã gây tiếng vang vượt ra khuôn khổ quốc gia và đem lại sự chú ý đặc biệt của bạn bè quốc tế.
Nhiều người quan tâm tìm hiểu gốm cổ Việt Nam đã biết đến chiếc lọ gốm hoa lam - một đồ gốm men Việt Nam được chế tạo từ thế kỷ 15, được trưng bày tại bảo tàng Topkapi suray (Thổ Nhĩ Kỳ). Nét đặc biệt làm người ta chú ý là trên chiếc lọ ấy có ghi chữ Hán: Thái Hoà bát niên, Nam Sách châu, tượng nhân Bùi Thị Hý bút. Dòng chữ đó đã được một số nhà khoa học lúc đó dịch là : niên hiệu Thái Hoà năm thứ 8 ( triều vua Lê Nhân Tông, 1450), người thợ thủ công họ Bùi ở châu Nam Sách vẽ chơi; đến nay nhiều nhà khoa học cho rằng đó là tác phẩm của nghệ nhân Bùi Thị Hý - người thôn Quang Tiền xã Đồng Quang, huyện Gia Lộc lấy chồng về Chu Đậu. Chiếc lọ hoa lam này đã trở thành tiêu bản mẫu để làm rõ những đồ gốm men hoa lam khác không ghi niên đại, là một điểm chỉ dẫn sự tìm kiếm về trung tâm làm gốm men Chu Đậu thời phong kiến của khảo cổ học Việt Nam.
Một sự kiện vô cùng đặc biệt là con tàu chở gốm bị đắm dưới lòng đại dương từ thế kỷ 15 ở Hội An (Quảng Nam) được phát hiện năm 1993, và trục vớt năm (1997- 2000), theo các nhà khoa học nhận định thì đã có tới 40 vạn bộ hiện vật gốm Chu Đậu. Bằng chứng này cho thấy rõ từ thế kỷ 15, sản phẩm của các lò gốm ở Chu Đậu đã từng được xuất khẩu ra thị trường quốc tế. Đã có nhiều thông tin cũng cho biết: đến nay sản phẩm Gốm Chu Đậu còn được lưu giữ và trưng bày tại trên 40 Bảo tàng Quốc gia lớn trên thế giới. Và như vậy đồng nghĩa với gốm Chu Đậu sớm nổi tiếng, trở thành một sản phẩm văn hoá du lịch, hành trình xuyên quốc gia.
Tại trong nước, gốm Chu Đậu hiện đã có mặt với số lượng hiện vật lớn tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Dân tộc (Hà Nội), Bảo tàng tỉnh Quảng Nam, Bảo tàng thành phố Hồ Chí Minh. Tại Bảo tàng Hải Dương đang lưu giữ trên 3 vạn di vật gốm, trong đó có trên 5000 di vật tiếp nhận từ con tàu đắm được trục vớt tại Cù Lao Chàm - Hội An. Số hiện vật trên đã và đang được bảo quản, đăng ký khoa học và chọn lựa hiện vật tiêu biểu trưng bày tại Nhà trưng bày Gốm Sứ Hải Dương, khánh thành năm 2010.
3. Tự hào và trách nhiệm
Đầu năm 2000, anh Nguyễn Hữu Thắng, Giám đốc Công ty sản xuất, dịch vụ và xuất nhập khẩu nam Hà Nội (Hapro) một người con của quê hương Nam Sách đã về Chu Đậu thực hiện một dự án đầu tư sản xuất mặt hàng gốm xuất khẩu, khôi phục thương hiệu gốm Chu Đậu, đến nay sản phẩm của Công ty đã có mặt tại hàng trăm nước trên thế giới. Hữu sắc tự nhiên hương, danh tiếng gốm Chu Đậu đã trở thành điểm đến trong tua tuyến du lịch vùng đông bắc đất nước.
Từ năm 2004, tôi đã gặp ông Phạm Văn Thăng - người thôn Chu Đậu - được UBND xã Thái Tân giao công việc thường trực đón tiếp và theo dõi số lượng du khách về tham quan cho biết: từ năm 1991 đến năm 2003 đã có trên 300 đoàn khách của trên 30 nước trên thế giới về thăm Chu Đậu. Hàng năm, có từ 10 - 15 đoàn khách trong nước. Riêng 6 tháng đầu năm 2004 có 20 đoàn khách trong nước, 5 đoàn nước ngoài. Hầu hết các đoàn khách nước ngoài là những nhà khoa học có nhu cầu nghiên cứu về không gian, địa bàn cư trú, phong tục tập quán, các di vật gốm cũ, các lò, công cụ chế tạo gốm cổ. Gần đây số lượng khách trong nước tới Chu Đậu có tăng vì có nhu cầu tham quan các hố khai quật khảo cổ, được xem sản phẩm gốm xuất khẩu của Công ty gốm Chu Đậu hiện nay. Về Chu Đậu hiện nay, du khách mới thỏa mãn một phần về việc tham quan, mua sản phẩm gốm Chu Đậu hiện đại, mong muốn nhìn thấy các lò gốm, cách sản xuất gốm cổ xưa ở ngay làng Chu Đậu thì chúng ta chưa đáp ứng được. Các hố và 2 vị trí lò tại Mỹ Xá (Minh Tân) được lấp đất lại và phải chịu để ngập trong cỏ và nước đã nhiều năm, Nền 4 đáy lò gốm được phát hiện ở các địa điểm: 1 ở cạnh cổng nhà ông Nguyễn Văn Chín (xóm Bến), 1 ở vườn nhà ông Bùi Văn Vang (xóm rìa đê ); 1 ở vườn nhà ông Nguyễn Văn Hường (xóm Văn Chỉ), 1 lò nằm trên gò đất cao được nhân dân địa phương gọi là khu Đống Lò, nay thuộc khuôn viên gia đình ông Nguyễn Văn Toan thì có 2 lò đã bị lấp đất, 2 lò được bảo quản bằng cách lót ni lông giữ nguyên bề mặt địa tầng khai quật, đổ cát đầy, chờ các nhà khoa học nghiên cứu tiếp. Ngay tại bản địa của gốm mà cũng chưa hình thành được các bộ sưu tập trưng bày gồm cổ. Tại thôn Hùng Thắng, xã Minh Tân, từ năm 1994, với nguồn vốn ít ỏi của nhà nước và nhân dân cùng làm đã dựng khu nhà lưu niệm nghệ nhân Đặng Huyền Thông (một nghệ nhân gốm Chu Đậu tài hoa) trên nền đình cũ của làng cũng còn quá bình dị, đơn sơ.
Có thể nói tiềm năng văn hoá du lịch của gốm Chu Đậu Hải Dương là rất lớn và độc đáo, nhưng công tác đầu tư để khai thác và thu hút du lịch vẫn luôn là vấn đề bắt đầu bàn.
4. Một vài đề xuất
Trong những năm qua, các cấp ủy, chính quyền, các ngành chức năng hữu quan ở Hải Dương đã tích cực tuyên truyền vận động nhân dân địa phương biết rõ giá trị của di sản văn hoá Gốm cần được bảo vệ giữ gìn, vì vậy việc đào tuỳ tiện tìm cổ vật những năm gần đây đã hạn chế. Tuy nhiên đối với di chỉ khảo cổ Chu Đậu chúng ta mới nghiên cứu được 400/ 70.000m2, còn quá nhỏ bé. Có thể nói còn nhiều điều chúng ta chưa biết để đi đến kết luận về không gian văn hoá đặc biệt này. Công tác nghiên cứu sẽ là công việc lâu dài và trách nhiệm thuộc về nhiều thế hệ song thế hệ chúng ta nên tiến hành quy hoạch và phát huy khai thác những thành tựu đã có ở cả 2 xã Thái Tân và Minh Tân như khôi phục bến thuyền, cải tạo sông Kè Đá - Bến Tắm, nâng cấp tu bổ Nhà lưu niệm nghệ nhân Đặng Huyền Thông, hệ thống giao thông, dịch vụ. Khôi phục Lễ hội với các trò chơi dân gian như: đi cầu thùm, đập niêu, hát đối, thả diều, tổ chức triển lãm... Trước mắt ngành Văn hoá, Thể thao và Du lịch Hải Dương cần đề nghị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, UBND tỉnh cho phép khai quật với diện tích phù hợp trên thửa đất 360 m2 mà Bảo tàng tỉnh đã xin được chuyển nhượng từ phần đất của gia đình ông Trần Văn Dâm ở thôn Chu Đậu (hiện nay, thửa đất này đã được xây tường bao bảo vệ). Căn cứ vào kết quả khai quật, ngành Văn hoá, Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND huyện Nam Sách tiến hành phương án lợp mái che giữ nguyên địa tầng, tổ chức không gian trưng bày ngoài trời phục vụ khách nghiên cứu, du lịch.
Thực tế đã cho thấy công tác nghiên cứu bảo vệ phát huy di chỉ gốm Chu Đậu là vấn đề khó khăn, phức tạp bởi phần lớn diện tích của di chỉ này nằm trong khu cư trú. Việc tìm kiếm, thăm dò một hố khai quật khảo cổ có quy mô là cả vấn đề khó khăn. Mặt khác khi thăm dò trong khu đất của nhà dân phải có kinh phí bồi thường. Tôi có suy nghĩ rằng trong khi chúng ta chờ thời điểm tiến hành quy hoạch, xây dựng khu di chỉ gốm Chu Đậu thành khu du lịch quy mô, nên chăng chúng ta làm thí điểm việc trưng bày các di sản gốm tại nhà dân. Trước mắt tiếp tục nghiên cứu 6 đế lò đã được phát hiện tại các gia đình ở thôn Chu Đậu, tiến hành lợp mái che bảo vệ, chọn từ 5 - 7 gia đình gương mẫu, có lòng tin trưng bày theo các sưu tập. Luật Di sản văn hoá Nhà nước ta đã khuyến khích và có cơ chế đối với sở hữu di sản văn hoá, hiện vật bảo tàng tư nhân. Từ mô hình thí điểm, chúng ta sẽ nhân rộng trong khu vực dân cư, như vậy các gia đình sẽ có cơ hội nhập cuộc làm du lịch. Người dân Nam Sách nói chung và Chu Đậu nói riêng có truyền thống yêu nước, lao động sáng tạo và tinh thần cách mạng kiên chung thì việc bảo tồn các di sản văn hoá của cha ông mình nếu được tuyên truyền hướng dẫn tốt sẽ làm được và làm tốt.
Công tác quảng bá gốm Chu Đậu cần được xúc tiến tích cực và thiết thực hơn. Những năm qua Bảo tàng Hải Dương có phối hợp với một số Bảo tàng trong nước trưng bày một số sưu tập gốm Chu Đậu, nhưng mỗi chuyến đi là cả một khó khăn về công tác bảo vệ, vận chuyển mặc dù có sự giúp đỡ cao của tỉnh bạn. Nhà trưng bày gốm sứ được khánh thành trong khuôn viên Bảo tàng tỉnh Hải Dương năm 2010, phần lớn hiện vật trưng bày tại đây là gốm Chu Đậu, song chưa thu hút được đông đảo du khách. Để công tác quảng bá được thường xuyên, rộng rãi, Hải Dương cần các ban, ngành, hữu quan trung ương cần phối hợp tạo điều kiện để bạn bè trong và ngoài nước biết đến gốm và di chỉ khảo cổ học Chu Đậu một cách đầy đủ hơn. Ngoài việc xã hội hoá theo phương châm nhà nước và nhân dân cùng làm, khu di tích gốm Chu Đậu cần kêu gọi sự giúp đỡ của các cộng đồng quốc tế, các tổ chức cá nhân trong và ngoài nước để huy động mọi nguồn lực, phục vụ cho công tác nghiên cứu bảo tồn, thu hút du khách. Hình thức huy động thông qua công tác xuất bản, trưng bày các bộ sưu tập, tổ chức hội thảo qui mô quốc gia và quốc tế.
Có thể nghiên cứu thiết lập tuyến du lịch trong không gian văn hoá Gốm Hà Nội - Hải Dương - Bắc Ninh - Bắc Giang bằng cả đường thuỷ và đường bộ đều rất lý tưởng nếu công tác nghiên cứu gốm Chu Đậu được đầu tư và có phương án bảo vệ tương xứng thành tựu đã nghiên cứu và hiện có. Điểm xuất phát từ Hoàng thành Thăng Long - Bát Tràng (Hà Nội) - Cậy (Bình Giang) - Bảo tàng Hải Dương - Chu Đậu (Nam Sách) - Phố Vạn (Vạn Kiếp - Chí Linh) - Phù Lãng (Quế Võ - Bắc Ninh) rồi đến làng gốm Thổ Hà (Bắc Giang) gắn với du lịch sinh thái rất thuận lợi.
Nguyễn Thị Quế (Trưởng phòng Di sản - Sở VHTTDL).